De ice cold case van George Maat

George Maat is elke week te zien in de rubriek ‘De anatomische les’ van De Kennis van Nu. In 2000 wist de forensisch antropoloog de raadselachtige zaak van ‘de man in de gracht’ op te lossen.

Op 7 september 2000, kort na half zeven ’s avonds, belt een inwoonster van Zaandam de politie om melding te maken van een drijvend lichaam in een gracht achter haar huis. Ze twijfelt of het een pop betreft of misschien toch een echt mens. Het gezicht is bedekt met algen en ligt onder water, terwijl beide handen uit het water steken. Uit het linkeroor stroomt een bloedachtige vloeistof. Andere omwonenden hebben het lichaam ook gezien maar hadden zich slechts gestoord aan het feit dat er maar van alles in de gracht wordt gedumpt, zoals nu weer een etalagepop, en schonken er verder geen aandacht aan. Met behulp van duikers wordt het lichaam een paar uur na de melding uit het water gehesen. Geen pop, maar een echt mens dreef daar al een paar dagen midden in een woonwijk.

Wie is deze man en hoe komt hij daar in een Zaanse gracht terecht? Deze vragen kwamen zeventien jaar geleden op het bordje van professor George Maat terecht toen hij als forensisch antropoloog werkzaam was voor het Nederlands Forensisch Instituut. Maat is een verteller in de categorie Sir David Attenborough, geen wonder dat hij volle collegezalen trekt. Ook televisiekijkers kunnen tegenwoordig genieten van zijn karakteristieke colleges: in het programma De kennis van nu is hij wekelijks te zien in de rubriek ‘De anatomische les’.

De casus over ‘de verstoten engel’ heeft Maat gedetailleerd opgeschreven in het wetenschappelijke boek Forensic Anthropology: Case Studies from Europe. Co-auteur van het hoofdstuk is toenmalig hoofdinspecteur van politie van de regio Zaanstreek-Waterland. De eindredacteur van het boek geloofde in eerste instantie niet dat Maat werkelijk had samengewerkt met Jaap (in het Engels: James) Bond. ‘This is not a joke!’ e-mailde Maat geamuseerd terug.

Vreemde anatomische afwijkingen
Terug naar het jaar 2000. In de broekzak van de man vindt de politie twee Russische munten en een pakje sigaretten, maar helaas geen identiteitsbewijs. Het lichaam wordt voor autopsie overgebracht naar het Nederlands Forensisch Instituut. De forensisch patholoog ziet geen snij- of schotwonden. Wel ontdekt hij een slordige tatoeage met het nummer ‘431118’ op de linkerarm en een aantal ernstige botbreuken. Hij concludeert dat de man is overleden aan verwondingen als gevolg van een ­zware klap.

Om meer informatie boven water te krijgen over de identiteit, wordt de hulp van George Maat ingeroepen. ‘De anatomische afwijkingen aan dat lichaam,’ zegt Maat, ‘waren heel vreemd in de zin dat de scheenbeenderen op dezelfde hoogte gebroken waren. Het eerste waar je dan aan denkt is een zogenaamd bumperfractuur. Dat wil zeggen: als een voetganger op straat aangereden wordt, dan breken ter hoogte van de bumper beide scheenbeenderen.’

Maar de politie vindt in de buurt geen aanwijzingen voor een dergelijke aanrijding. Maat: ‘Hoe moeten we in vredesnaam zo’n specifieke fractuur kunnen verklaren, en kan dat iets te maken hebben met de identiteit van deze persoon? Het minste wat ik kon doen was de leeftijd van dit figuur achterhalen.’

Daartoe worden twee stukjes bot afgenomen: het uiteinde van de vierde rib en een stukje dijbeen. Daaruit kan Maat afleiden dat de man zeer waarschijnlijk tussen de zeventien en negentien jaar oud is. Terwijl in het lab de leeftijdsanalyse nog in volle gang is, ontvangt de politie een identiteitsbewijs dat een wandelaar gevonden heeft in de Haarlemmerhout. Het blijkt een Russisch paspoort, toebehorend aan ene Vasili A., achttien jaar oud en geboren in Kazachstan.

431118
Een dag na de vondst van het paspoort, komt er bericht uit Moskou: deze Vasili A. wordt samen met ene Vladimir S. gezocht op verdenking van verkrachting. De beide mannen zijn op 1 september, tijdens een wilde achtervolging op de luchthaven van Moskou, de landingsbaan op gevlucht en daarna niet meer gevonden. De Russische autoriteiten bevestigen ook dat verdachte Vasili A. het nummer ‘431118’ op zijn arm heeft staan. Kortom, het lijk is geïdentificeerd, maar de vraag hoe het in Zaandam terecht is gekomen blijft onbeantwoord. En waar is medeverdachte Vladimir S.?

Maat: ‘En toen bedacht een politiemedewerker: Hé, maar ik heb pas nog een Rus gezien! En die man hebben we platgedrukt uit de wielkast van een vliegtuig moeten halen.’ Het betreffende vliegtuig blijkt een Boeing 737 afkomstig uit Moskou te zijn. Op 2 september vinden onderhoudsmedewerkers van de klm het ontzielde lichaam van verdachte Vladimir S. die geïdentificeerd kon worden omdat hij zijn paspoort op zak had. De 22-jarige Rus is overleden als gevolg van zuurstofgebrek en onderkoeling tijdens de vlucht.

Modderspetters op de gevel
Daarmee zijn alle puzzelstukjes gevonden. De twee Russen, op de vlucht voor de politie, verstoppen zich in de wielkasten van een Boeing. Tijdens het opstijgen, als het landingsgestel inklapt, breekt Vasili A. bijna al zijn botten en vervolgens zal hij net als zijn medeverdachte door het gebrek aan zuurstof op grote hoogte zijn gestikt. Beide Russen vliegen mee naar Nederland, waar op het moment dat het landingsgestel uitklapt het paspoort van Vasili A. uit zijn zak waait en terechtkomt in de Haarlemmerhout. Twee kilometer verderop valt zijn inmiddels bevroren lichaam uit de lucht. Maat: ‘Als een verstoten engel stortte hij ter aarde.’

De engel landt in de gracht achter de Czarinastraat in Zaandam, de stad waar in 1697 de Russische tsaar Peter de Grote verbleef. Het bevroren lichaam van Vasili zinkt in de modder en komt pas na een paar dagen bovendrijven als gevolg van gasvorming in het lichaam. Het lichaam van Vladimir S. blijft wel in de wielkast en bereikt Amsterdam.

Om deze theorie te bevestigen wordt nog een laatste onderzoek gedaan. Door de klap van het lichaam op het water zijn er modderspetters op de gevel van een van de huizen terecht gekomen. Uit nader onderzoek blijkt dat er ook kledingvezels van de verstoten engel in die modderspetters terug te vinden zijn. Case closed.