Ingrijpen voordat kinderen ontsporen
Gepubliceerd in de VPRO Gids in maart 2016.
Het komt voor dat de PIT’ters twee jaar lang moeten aanbellen bij een gezin, voordat ze een keer worden binnengelaten.
Jonge kinderen bijsturen voor ze van het rechte pad raken. In Amsterdam werkt deze ‘preventieve interventie’, waarbij alle beschikbare middelen worden ingezet om te zorgen dat kinderen zich later weten te redden in onze maatschappij.
De achttienjarige Andero heeft acht maanden vastgezeten voor een gewapende overval op een restaurant. Als je hem in de documentaireserie Hangen of leven hoort praten over zijn leven in Amsterdam-Noord, maakt hij geen gevaarlijke indruk. Hij lijkt vooral op zoek naar spanning en sensatie. Een gewapende overval geeft hem hetzelfde gevoel als de achtbaan: een kriebel in de buik omdat je iets doet wat je eigenlijk niet durft. Hij lijkt niet helemaal te bevatten dat anderen lijden onder zijn gedrag. Lachend vertelt hij over zijn criminele carrière die al begon toen hij nog op de basisschool zat. Je kunt je zo voorstellen dat het nooit zover was gekomen als Andero op die leeftijd al hulp had gehad.
Hoe jonger je kinderen te hulp schiet, hoe effectiever de interventie. In Amsterdam is er sinds vijf jaar een speciaal team dat zich volledig richt op het bijsturen van kinderen die al op jonge leeftijd grensoverschrijdend en/of agressief gedrag laten zien: het Preventief Interventie Team, afgekort PIT. Het is een unieke samenwerking tussen wetenschappers en hulpverleners die zo goed werkt dat andere steden de aanpak willen overnemen.
Amsterdamse basisscholen kunnen kinderen aanmelden bij het PIT. Het gaat om kinderen over wie de leerkracht zich ernstige zorgen maakt, omdat ze constant over de grens gaan en moeilijk aan te sturen zijn. Kinderen van wie een leerkracht denkt: als we nu niets doen, gaat het straks in de puberteit helemaal mis.
Daarnaast zet de gemeente Amsterdam het PIT in bij de minderjarige broertjes en zusjes van jonge, gewelddadige criminelen, die op de zogenaamde Top 600-lijst staan. De broers en zussen groeien op in een risicovolle omgeving. Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen blijkt dat een broer van een veelpleger 72 procent kans heeft om zelf ook een keer veroordeeld te worden. Als een van de kinderen uit het gezin op de Top 600-lijst staat en wordt opgepakt, gaat binnen 48 uur een preventief interventiewerker langs om gedragsproblemen van de andere kinderen uit het gezin in kaart te brengen.
Onverschrokken
De mensen die voor PIT werken zijn de special forces van de jeugdzorg. Ze worden geselecteerd op onverschrokkenheid, vertelt Rosaly Brandon, programmamanager van het PIT. Want het vraagt nogal wat om bij de gezinnen toegelaten te worden. ‘Het komt voor dat de PIT’ters twee jaar lang moeten aanbellen bij een gezin, voordat ze een keer worden binnengelaten.’ De uitdaging is om een vertrouwensrelatie met de ouders op te bouwen om ze vervolgens met de opvoeding te kunnen helpen.
Maar eerst wordt bij ouders en leerkrachten geïnventariseerd of er bij het kind sprake is van antisociaal gedrag. Als dat het geval is, ondergaan ze vervolgens een zeer uitgebreide screening, uitgevoerd door onderzoekers van de Universiteit Leiden. Hanna Swaab, hoogleraar neuropedagogiek en samen met Rosaly Brandon geestelijk moeder van de PIT-aanpak, legt uit dat ze bij ieder kind proberen te achterhalen wat de agressie en het grensoverschrijdend gedrag veroorzaakt: ‘Ieder mens heeft behoefte aan goede contacten met andere mensen. Als een kind antisociaal gedrag laat zien, dan is er altijd iets misgegaan in de sociale ontwikkeling, die je vanaf je geboorte doorloopt. Als baby ben je nog egocentrisch en wil je altijd je zin krijgen. Langzaam leer je om je in een ander te verplaatsen, jezelf te beheersen en je aan te passen aan de behoeften van mensen in je omgeving. Een hele uitdaging.’
Gezichtsuitdrukkingen
Tijdens de screening, die drie dagdelen in beslag neemt, onderzoeken de wetenschappers het kind op verschillende facetten van die ontwikkeling. Ze willen bijvoorbeeld weten of het kind in staat is om sociale situaties te begrijpen. Met behulp van speciale apparatuur worden de oogbewegingen van het kind gevolgd terwijl het naar emotioneel geladen filmpjes kijkt. Let het kind wel op de gezichtsuitdrukkingen van de ander? Als je dat niet doet, mis je een heleboel belangrijke informatie. Terwijl het kind naar de filmpjes kijkt, meten ze ook de hartslag en de zweetrespons via een metertje om een vinger. Het lichaam verraadt namelijk of de filmpjes emoties bij het kind oproepen. Als dat niet zo is, is dat zorgwekkend. Ook onderzoeken ze of het kind in staat is om verschillende gezichtsuitdrukkingen van elkaar te onderscheiden?
Swaab: ‘Een jongen van dertien die zich op school agressief gedroeg, zag in alle gezichten die hij bij de test voorgeschoteld kreeg de emotie boosheid. In het dagelijks leven dacht hij dat iedereen altijd boos naar hem keek en daar ging hij zich naar gedragen.’
Handleiding
De screening maakt helder wat de sterke en zwakke punten in de sociale ontwikkeling zijn. Op basis daarvan komt er een advies op maat, waarmee het PIT aan de slag gaat. Zowel de ouders als de leerkrachten krijgen als het ware een handleiding hoe ze het beste met het kind kunnen omgaan. Juist omdat de omgeving van het kind vaak zo lastig te veranderen is, wordt er gekeken naar de kansen in ontwikkeling van het kind zelf en wie daarbij kunnen helpen: de ouders, de school maar soms ook een sportclub. De PIT’ers krijgen de opdracht om alles te doen wat nodig is om het gezin te ondersteunen. Die aanpak blijkt goed te werken, want 70 tot 75 procent van de kinderen vertoont een jaar later minder probleemgedrag.
Er is ook kritiek op het project. Is het wel ethisch om een kind dat nog geen enkele misstap heeft begaan te behandelen als een potentiële crimineel? Rosaly Brandon: ‘Wat onethisch is, is om niet alle middelen in te zetten die je hebt om afglijden naar de criminaliteit te voorkomen. Waarom zouden we moeten wachten tot het misgaat, voor we het kind te hulp schieten?’
De documentaireserie Hangen of leven is te zien op npo.nl
