Verlinkt door de familie

Wie zijn DNA deelt in een publieke database, kan onbedoeld een genetisch informant worden in misdaadzaken. Decennia oude zaken zijn op deze manier al opgelost. 

Twee vaten, vier lijken en één mysterieuze moordenaar, zo laat pod- castserie Bear Brook zich samenvatten. In acht afleveringen ontrafelt journalist Jason Moon het grimmige verhaal achter de vondst van twee stalen vaten met daarin de lichamen van drie jonge meisjes en één volwassen vrouw. Ze worden ge- vonden in Bear Brook State Park in de Amerikaanse staat New Hampshire. Het lukt niet om de identiteit van de slachtoffers te achterhalen en dat maakt het vinden van de moordenaar problematisch. Sporen lopen steeds dood, de zaak wordt een cold case en dreigt onopgelost te blijven.

Ondertussen wordt in Limburg in augustus 1998 de elfjarige Nicky Verstappen dood aangetroffen. Twintig jaar later staan 16.000 burgers vrijwillig hun dna af om mee te werken aan het grootste Nederlandse dna-verwantschapsonderzoek ooit. Jos B. doet dit niet. Toch staat hij inmiddels bekend als de vermoedelijke moordenaar. Het programma Medialogica duikt in dit dna-verwantschapsonderzoek en de belangrijke rol van de media.

Een dna-verwantschapsonderzoek kan op twee manieren tot een doorbraak leiden. De dader kan zelf vrijwillig dna afstaan, zoals de moordenaar van Marianne Vaatstra in 2012 deed. Het is ook mogelijk dat een familielid zijn of haar dna afstaat en er overeenkomsten gevonden worden met het dna van de dader. In dat geval heeft de politie een gericht spoor om verder te zoeken binnen een bepaalde familie.

Ook zonder vrijwillige medewerking van burgers is het mogelijk om via familie bij de dader uit te komen. In bijzondere gevallen mag er gezocht worden naar verwanten in de Nederlandse dna-databank voor strafzaken met daarin ongeveer 300.000 dna-profielen van veroordeelden en verdachten. Als een broer, zus, vader, moeder of kind van de onbekende persoon in de databank zit, kan het genetisch spoor naar de dader leiden. Zo zijn al een aantal Nederlandse cold cases opgelost.

Als het dna-verwantschapsonderzoek binnen deze databank niks oplevert, is er sinds kort een nieuwe methode die in de vs al heel wat moordenaars achter de tralies heeft gekregen. Het is een methode die van elke burger ongevraagd een genetisch informant kan maken. Dat de methode tegelijkertijd fantastisch en griezelig is, wordt duidelijk als je de podcast Bear Brook luistert. Jason Moon reconstrueert zeer gedetailleerd hoe de Bear Brook-moordenaar via allerlei lugubere omwegen uiteindelijk wordt geïdentificeerd.

Een van de omwegen loopt via een caravanpark in Californië. In 1986 laat een man daar zijn vijfjarige dochter Lisa alleen achter. Op 22-jarige leeftijd ontdekt Lisa dat die man in werkelijkheid haar ontvoerder was en dat Lisa waarschijnlijk niet haar echte naam is. Ze herinnert zich nauwelijks iets van haar vroege kindertijd. Tien jaar lang proberen rechercheurs te achterhalen van welke familie Lisa gestolen is. Ze trekken alle dossiers van destijds vermiste kinderen uit de kast, maar er is steeds geen match tussen het dna van de vermiste persoon en dat van Lisa.

En dan komt Lisa in 2014 op het lumineuze idee om haar wangslijm op te sturen naar 23andme en ancestry.com, twee sites die dna-tests verkopen aan particulieren. Je kunt laten onderzoeken of je vader wel je vader is en uit welk land je voorouders oorspronkelijk kwamen. Ook kun je er, mits ze in de databank zitten, onbekende familieleden mee opsporen. Bij Lisa is het raak: er is een match met een verre achterneef en daarmee is het eerste stukje gevonden van een bijzonder ingewikkelde puzzel. Eerst zoeken ze de gezamenlijke voorouder van Lisa en haar verre achterneef en vervolgens moeten alle vertakkingen van de stamboom naar beneden afgespeurd worden om bij de familietak van Lisa uit te komen. Uiteindelijk lukt dat. Dertig jaar nadat haar ontvoerder haar had gedumpt, weet Lisa wie haar moeder is.

Het was de allereerste keer dat een combinatie van genetica en stam- boomonderzoek als opsporingsmethode werd ingezet: een ongekende revolutie voor politie en justitie. Vanaf dat moment zagen allerlei coldcaseteams hun kans schoon om een doorbraak in hun eigen onderzoek te forceren. De nieuwe methode leidde onder meer tot de arrestatie van de Golden State Killer, een Amerikaanse seriemoordenaar die ruim veertig jaar uit handen van de politie wist te blijven. In publieke genealogische dna-databanken als gedmatch zitten ook veel Nederlanders en daarmee hebben Nederlandse opsporingsinstanties in potentie goud in handen. Maar dat wil niet zeggen dat ze er ook gebruik van kunnen maken. In het tijdschrift Expertise en Recht werpt Lex Meulenbroek, dna-specialist van het Nederlands Forensisch Instituut, de vraag op of een dna-databank mag worden gebruikt voor andere doeleinden dan waarvoor deze oorspronkelijk was opgezet. Snappen de meer dan een miljoen mensen die hun dna- profiel gedeeld hebben met gedmatch wel dat ze ongevraagd een genetisch informant kunnen worden? Wie de recente voorwaarden ge-lezen heeft, weet dat gedmatch kan worden ingezet voor onderzoek naar dadersporen en onbekende doden. Tot nu toe heeft dat weinig gebruikers afgeschrikt.

Er zijn nog heel wat juridische en technische hobbels te nemen voordat in Nederland kan worden gebruikgemaakt van publieke genealogische dna-databanken, maar waar een wil is, is een weg. Had men gedmatch ingezet in de zaak Nicky Verstappen, dan was er zeer waar- schijnlijk een verwant van Jos B. gevonden, aldus Meulenbroek in RTL Late Night. Een dnaverwantschapsonderzoek onder 16.000 burgers was dan niet nodig geweest. Familieleden van een verdachte kunnen zich in Nederland beroepen op het verschoningsrecht en weigeren een belastende verklaring af te leggen. Diezelfde familieleden kunnen met behulp van hun dna-profiel in gedmatch onbedoeld en onbewust een familielid als dader aanwijzen. Uw dna is niet alleen van u. Voordat u uw dna-profiel openbaar maakt in een publieke data-bank zou u dus eigenlijk al uw familieleden toestemming moeten vragen – en vergeet uw (toekomstige) nageslacht niet. Een leuk gespreksonderwerp voor de eerstvolgende familiedag.